Rykdom in die Vallei

 ’n Kollega by die Drakenstein Heemkring vertel  nou onlangs  van sy oupagrootjie wat in lewe die besitter was van heelparty plase en eiendomme in die Vallei en deur almal beskou is  as ’n baie ryk man. Met die afhandeling van sy boedel het die laste bykans sy bates oorskry en kon elkeen van sy veertien kinders slegs £15.00 erf uit die boedel.

Dit het my toe laat wonder oor die rykdom van die boere van die Drakenstein-Vallei gedurende die 1700’s en 1800’s. Met die deurlees van ’n paar inventarisse uit daardie tydperk, kon ek  ’n redelike prentjie vorm van die gemiddelde boer en sy rykdom. Die inventaris bied, behalwe ’n opname van die lewende hawe, ook ’n kykie in die gesin se huis. Daarvolgens kan die grootte van die woning ook met redelike sekerheid bepaal word. Dit gee partymaal ook ’n aanduiding van die gesin se belangstellings soos byvoorbeeld stokperdjies. Dit dui ook die oorledene se skuldenaars en eisers aan en voorts bied dit ook lekker interessante leesstof om te weet watter van die familielede in die skuld was by die afgestorwene.

Ene Jan van As van die plaas Witsenbergh in die Agter-Paarl het heelwat nagelaat aan sy “huisvrouw”, Helena Schalk van Merwen(vd Merwe) en ses minderjarige kinders toe hy in 1713 oorlede is. Benewens die “negen stux mansslawe” wat gewaardeer is teen 2400 guldens en twee slavinne genaamd Flora en Marie teen 240 guldens, was daar ook 1370 skape, 129 beeste en twaalf perde. Die diere was gewaardeer teen 3100 guldens.

Daar was ook:

twee waens met  toebehore

twee ploeë  en een eg

twaalf leggers(vate) met wyn

sewe ou ledige leggers

drie  ou ledige(leë) halwe vate

twaalf ledige mompijpen (mom is ’n soort bier)

twee snaphaanen(gewere)

twee zijdgeweeren (sabels)

een  pistoolen met sijn holsters

twee zadels en toomen

eenig thuyngereetschap

20 en 30 mudde tarwe(koring)

Saam met die klere en meubels – wat nie gespesifiseer is nie – was die bates gewaardeer teen 11394 guldens en die laste teen 2500 guldens. Dit het dus ’n gewaardeerde batige saldo van 8894 guldens gelaat. Hierdie boer se rykdom was in ’n groot mate gemeet aan die hoeveelheid slawe wat hy besit het.

Ene Pieter Plesi (du Plessis), ’n burger van Drakenstein, was nie ryk nie. Sy inventaris gedateer  26 April 1742, dui aan dat hy aan tien persone/instansies geld geskuld het; onder andere 600 gulden aan die Drakenstijn kerk (huidige Strooidakkerk). Die rente daarop  het 108 gulden beloop. Die totale skuld teen die boedel was  3065 gulden. Sy bates was ’n paar stuks vee en die  waarde daarvan sou nie die skuld sou kon delg nie. Die gemiddelde waarde van ’n skaap en bees was onderskeidelik  2 gulden en 12 gulden.

Francois Jacobus du Toit en sy vrou, Anna Jacomina Luttig, van die plaas Waterpoel, se inventaris van hul intestate boedel  is in Engels opgestel. Hul inventaris dui aan dat daar ’n onthaalvertrek (the hall), ’n kamer aan die regterkant, ’n kamer aan die linkerkant, ’n spens en ’n kombuis was. Daar was ook ’n wynstoor. Die beskrywing van die vertrekke dui op die grondplan van ’n tipiese H-vormige huis wat sedert die 18de eeu gewild begin raak het in die Kaapkolonie.  Dat  hulle redelik onthaal het, blyk uit die 17 stoele, drie eetkamer tafels, heelwat wyn- en ander glase asook duursame bykomstighede  in die onthaalvertrek.

Die kamers aan die linker- en regterkant was slaapkamers met die regterkantse een heel waarskynlik die hoofslaapkamer aangesien die beddens as “bedstead complete” aangedui word. Die aanwesigheid van twee Bybels in laasgenoemde bevestig my vermoede. Drie van die egpaar se ses kinders was in daardie stadium al getroud.

In die hoofslaapkamer was gordyne en in die kinderkamer darem ’n portret teen die muur. Die “spy glass” in die kinderkamer was ’n vêrkyker en het niks te doen met spioenasie nie! In die wynstoor was daar 13 boeke, iets wat glad nie volop was nie en slegs persone wat professionele beroepe beoefen het of anders baie vermoënd was, het ’n boekery besit.

In Francois se inventaris word daar spesifiek voorsiening gemaak vir sy  jongste seun, Bartholomeus Johannes du Toit. Luidens die dokument is daar  ’n geskenk wat deur sy vader gemaak is en ’n bruidskat ter waarde van 100 riksdaalders. Duidelik ’n vader wat wou sien dat die jongste kind sy regmatige deel moes kry.

En wat was op die solders? Byna sonder uitsondering sal dit daar aangeteken staan: Een ledige kist. Niemand – ryk of arm – sou sonder een betrap wou word nie...

Bronne:

Kaapse Argiefbewaarplek

Cape Transcripts – TEPC Two Centuries Transcribed 1673-1834. [Transcriptions of manuscripts from the Cape Archives about people and places at the Cape of Good Hope].